بسمه تعالی

شهید و شهادت در عرفان اسلامی

محمدیوسف نیری ـ سید مهدی خیراندیش

چکیده: “موضوع شهید و شهادت، در عرفان اسلامی، موضوعی است تازه و هنوز به طور مستقل و جامع، درباره آن، تحقیقی صورت نگرفته است.با آن که در شریعت مقدس اسلام، جایگاه شهادت و شهید، به خوبی روشن و آشکار است و آیه و حدیث فراوانی در این زمینه وجود دارد؛اما در عرفان اسلامی تنها جمله‏هایی کوتاه، به صورت جسته و گریخته، در لابه‏لای متون عرفانی و کتاب‏های صوفیه یافت می‏شود که به مفهوم شهادت باز می‏گردد.در این مقاله، سعی بر آن است که پس از روشن کردن جایگاه شهادت و شهید در نگاه شریعت، به شناسایی و بررسی شهادت و شهید، در عرفان پرداخته شود و عامل‏های مؤثر در پدید آمدن شهادت در نگاه عرفان، مورد بررسی قرار گیرد.”

واژه‏های کلیدی:۱٫شهادت ۲٫شهید ۳٫عرفان ۴٫عشق ۵٫سماع ۶٫تأویل ۷٫وحدت وجود ۸٫تکفیر.

۱٫مقدمه

عرفان و باورهای عارفانه، مهمترین و عالی‏ترین موضوع در ادبیات به شمار می‏رود و می‏توان گفت، بخش اعظم و مهم متون نظم و نثر فارسی، از سده ششم هجری به بعد، سرشار از نکته‏ها و باریک‏بینی معنوی و عرفانی است.

پرداختن به عرفان و تصوف ۱ و باز نمایاندن گوشه‏های ناگفته و مطالعه نشده آن‘، کوششی است در جهت زدودن شبهه‏ها و ابهام‏زدایی از شخصیت‏های عرفانی و سخنان راز آلود و ناآشنایی که آنان بر زبان رانده‏اند.یکی از مقوله‏هایی که در تحقیقات عرفانی به طور مستقل و جداگانه به آن پرداخته نشده و حتی در هیچ کدام از کتاب‏ها و متن‏های عرفانی نیز به عنوان یک موضوع از آن یاد نشده، بحث شهادت در عرفان است.

با مطالعه آثار فراوان عرفانی، گاهی عبارت‏ها و جمله‏هایی را می‏توان یافت که در لابه‏لای این متن‏ها آمده و نشان از باورهای عارفان به مقوله شهادت دارد (روزبهان:۱۳۶۰؛عین القضات:۱۳۷۰)

از بررسی و ارزیابی این اشاره‏ها و نکته‏ها، روشن می‏شود که عرفا و صوفیه، افزون بر تعریف مصطلح و شناخته شده این واژه در شریعت، به تلقی و باوری فراتر از آن رسیده‏اند که در گستره بحث به آن پراخته می‏شود و همین باور فراتر است که دیدگاه آنان را، نسبت به شهادت با دیدگاه شریعت متفاوت و حتی ناهمگون نشان می‏دهد.

طرح هر کدام از این دیدگاه‏ها، به نوعی بیان‏کننده وجه همسانی و ناهمسانی این دو دیدگاه خواهد بود و شاید به اصلاح و یا زدوده شدن بعضی از ابهام‏ها منجر شود.

از آن‏جا که عرفان و تصوف، دارای ژرف‏ساختی دینی است و می‏توان گفت که بخش عمده اندیشه عرفانی از قرآن و سیره و سنت پیامبر(ص)و رفتار و گفتار امامان(ع)سرچشمه گرفته است، شناخت شهادت و شهید و جایگاه والای آن در شریعت، امری لازم و ضروری است.در شریعت مقدس اسلام، شهید و شهادت، مقامی بس والا دارد و به گونه چشمگیری در متون دینی از آن سخن گفته شده است.در قرآن کریم نیز آیاتی در این مورد وجود دارد که در ادامه بحث از این آیه‏ها استفاده می‏شود.

شهادت‏طلبی و مرگ در راه خدا، بنا به سخن آشکار قرآن و حدیث، سرانجامی بس نیکو و پاداشی بس عظیم در پی دارد و خداوند وعده داده است که به شهیدان روزی معنوی و مقام و منزلت والا، عطا خواهد کرد(بقره، ۱۵۴ و آل عمران، ۱۶۹)

پرداختن به شهادت از دیدگاه اعتقادی شریعت، از یک‏سو و بررسی نگاه معرفتی و ارزشی و رازآلود عرفان و تصوف از سوی دیگر، می‏تواند جلوه‏های برتر و باشکوه این موضوع را، هرچه بهتر و بیشتر نشن بدهد.

در درارنای تاریخ، عرفان و تصوف، بنا و نقش روشن‏گری و راهبردی خویش، در برخی از تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه و مبارزه با بیداد و رفع ستم از طبقات اجتماعی و همچنین برقراری صلح و عدل، باعث شده است که برخی عارفان و صوفیان از بخشش جان دریغ نورزند و در این راه به شهادت برسند.

برايه مشاهده به ادامه مطلب مراجعه گردد..........